گام در موسیقی

مبحث تئوری موسیقی برای هر فردی که قصد دارد به صورت جدّی و حرفه ای موسیقی را دنبال کند، بسیار حائز اهمیت میباشد و یکی از مباحث مهم و کاربردی تئوری موسیقی، مبحث ” گام ” است. کلاس سلفژ در اصفهان ما در زمان نوشتن نُت ها، وقتی از یک نُت مشخص به ترتیب شروع به نوشتن نُت ها میکنیم، دوباره در نُت هشتم به همان نُت اولیه میرسیم ( مثال: دو، رِ، می، فا، سُل، لا، سی، دو )؛ این هشت نُت متوالی در واقع یک گام محسوب میشوند.

این هشت نُت متوالی میتوانند طبق یک سری قواعد خاص به شکل ها و شیوه های گوناگون تشکیل شوند و در دنیای موسیقی مورد استفاده قرار بگیرند که در ادامه ی این مقاله، با انواع گام ها و قواعد مربوط به آنها به طور کامل و جامع آشنا خواهیم شد. آموزش گیتار در اصفهان

گام در موسیقی چیست؟

در یک تعریف جامع میتوان گفت: ” گام ” در موسیقی عبارت است از تعدادی نُت های پی در پی و پشت سرهم که با فاصله های معین و حساب شده به دنبال هم قرار میگیرند و فاصله بین اولین نُت آن گام تا نُت آخر برابر با یک اکتاو ( دوازده نیم پرده ) است.

به این نکته دقت کنید که نُت اول و آخر گام باید همنام و یکسان باشند. بنابراین در هر گام، آنچه که برای ما حائز اهمیت است تعداد نُت های پی در پی و فاصله ی بین آنها است. همچنین صداها و نُت هایی که پشت سر هم می آیند را درجه های گام می نامند.

به نُت اول یک گام ” تُنیک ” یا ” تنالیته “، به نُت دوم ” روتُنیک ” و به نُت سوم گام ” نُت میانی ” میگویند. همچنین قابل ذکر است که در موسیقی کلاسیک، گام ها به دو گروه کلی تقسیم بندی میشوند: گام کروماتیک و گام دیاتونیک.

گام کروماتیک

گام کروماتیک متشکل از ۱۲ نُت است که به فاصله نیم پرده از یکدیگر جدا شده اند و ترکیبی از ۷ نیم پرده دیاتونیک (بین نُت های غیرهمنام) و ۵ نیم پرده کروماتیک (بین نُت های همنام) است.

خود گام کروماتیک به دو شکل قابل نمایش است:

کروماتیک “ملودیک” و کروماتیک “هارمونیک“؛ تفاوت این دو در انتخاب نشانه های دیز و بمُل برای نیم پرده ای کردن فاصله های یک پرده ای است، به طوری که در گونه ی کروماتیک ملودیک، از شروع یک نُت تا پایان نُت بعدی ( به فاصله یک پرده ) ابتدا نیم پرده کروماتیک و سپس نیم پرده دیاتونیک می آید؛ و در گونه ی کروماتیک هارمونیک، ترتیب نیم پرده ها دقیقا برعکس گونه کروماتیک ملودیک است.

گام دیاتونیک

فواصل بین نُت ها در این گام، هم میتوانند یک پرده باشند و هم نیم پرده؛ یعنی بر خلاف گام کروماتیک، فواصل نُت ها به یک اندازه و برابر با نیم پرده نیست. در مجموع میتوان گفت گام دیاتونیک، از نظر تعداد نُت، متشکل از ۸ نُت است که نُت اول و آخر گام همنام است و از نظر فواصل بین نُت ها، از پنج پرده و دو نیم پرده تشکیل شده است.

گام دیاتونیک به دو نوع تقسیم میشوند:

۱_ گام بزرگ (ماژور)

این گام با احتساب نُت اخر اکتاو _ که همنام با نُت اول است _ هشت نُت دارد و فاصله های میان درجه های متوالی، متشکل از پنج پرده و دو نیم پرده است. فواصل میان این هشت نُت بر اساس الگوی زیر تنظیم شده است که از راست به چپ عبارت است از:

پرده / پرده / نیم پرده / پرده / پرده / پرده / نیم پرده

به این نکته توجه کنید که در گام ماژور، هرگاه جای پرده ها و نیم پرده ها تغییر کند، ممکن است الگوی بدست آمده دیگر متعلق به این گام نباشد.

۲_ گام کوچک (مینور)

این گام نیز به سه دسته تقسیم میشود:

گام مینور تئوریک

در این گام مانند گام ماژور، از یک قاعده ی خاص پیروی میکند و آن قاعده بدین شکل است: (از راست به چپ بخوانید)

پرده / نیم پرده / پرده / پرده / نیم پرده / پرده / پرده

گام مینور ملودیک

هرگاه درجه ششم و درجه هفتم گام مینور تئوریک را نیم پرده بالا ببریم، گام مینور ملودیک پدید می آید. البته شایان ذکر است که این دو تغییر فقط در حالت بالارونده تغییر میکنند و در حالت پایین رونده، همان قواعد گام مینور تئوریک اجرا میشود.

گام مینور هارمونیک

اگر درجه هفتم گام مینور تئوریک را نیم پرده بالا ببریم، گام مینور هارمونیک ایجاد میشود.

روش بدست آمدن یک گام

برای بدست آوردن یک گام، کافیست شروع به نوشتن ترتیب نُت ها از یک نُت دلخواه کنیم و ادامه میدهیم تا زمانی که به همان نُت رسیدیم؛ سپس این نُت ها را به کمک علامت های عَرَضی تبدیل به فرمول های گفته شده میکنیم.

برای مثال میخواهیم گام فا مینور را بنویسیم؛ در ابتدا از نُت فا به ترتیب شروع به نوشتن میکنیم تا به خود فا برسیم:

فا سل لا سی دو رِ می فا

فرمول گام مینور طبیعی(تئوریک): پرده نیم پرده پرده پرده نیم پرده پرده پرده

طبق فرمول نوشته شده و فواصل طبیعی نُت های بالا، نیاز به چهار تغییر در نُت ها میباشد، نُت های لا، سی، رِ و می باید بمُل شوند تا گام به درستی تشکیل شود. در نتیجه داریم:

گام فا مینور طبیعی:
فا / سُل / لا بمُل / سی بمُل / دو / رِ بمُل / می بمُل / فا

شما نیز میتوانید طبق این مثال و قواعدی که گفته شد، شروع به تمرین کردن و نوشتن باقی گام ها بکنید. اگر خودتان تمرین کنید و گام ها را بدست بیاورید، در درازمدت در ذهنتان خواهد ماند و نیازی به حفظ کردن ندارید. به این نکته توجه داشته باشید که این گام ها سخت نیستند، فقط نیاز به تمرین و تکرار دارند.
گفتنی است که بسیاری از گام ها، صرفاً جنبه ی تئوریک دارند و در قطعات استفاده نشده و یا بسیار کم مورد استفاده قرار میگیرند.